Zwiedzanie Jaślisk – ścieżka historyczna

Jak zwiedzać Jaśliska?

Aby zapoznać się z historią Jaślisk polecam spacer otwartą w 2022r. ścieżką historyczno-dydaktyczną. Wędrując uliczkami dawnego miasteczka zapoznamy się z najważniejszymi zabytkami, układem urbanistycznym włączonym do Szlaku Architektury Drewnianej oraz innymi śladami historii miejscowości. W czasie zwiedzania Jaślisk pozwólmy sobie uruchomić wyobraźnię i poczuć małomiasteczkowy klimat. Z pewnością pomogą nam w tym przygotowane opisy, z których już pierwszy, na głównej tablicy na Rynku, nie tylko zwięźle przybliża historię Jaślisk, lecz także wprowadza w nostalgiczny nastrój tęsknoty za utraconą świetnością.

W terenie na ścieżkę historyczno-dydaktyczną składa się główna tablica na Rynku oraz słupki informacyjne w najważniejszych punktach miasteczka. Słupki informacyjne znajdziemy tam, gdzie istniały 3 bramy miejskie, baszta oraz przy Izbie Regionalnej (naprzeciw kościoła). Jeśli chcemy zlokalizować prezentowane obiekty, warto pamiętać, że obrazki i opisy obiektów na słupkach umieszczone są z reguły od tej strony, gdzie znajduje się obiekt. Poniżej zamieszczam mapkę, która otwarta w aplikacji pomoże zorientować się w terenie i dostosować kolejność zwiedzania. Troszkę zmieniłam kolejność punktów w stosunku do mapy na tablicy/ulotce, gdyż proponuję przejście po linii dawnych murów miejskich oraz kapliczkę „Na górce” pozostawić sobie na drogę powrotną do naszej agroturystyki.

Historia Jaślisk

O historii Jaślisk można poczytać w wielu miejscach (przewodniki po Beskidzie Niskim, mapa Jaśliska i okolice, książki – np. „Jaśliska” Benedykt Gajewski, „Jaśliska. Dzieje miasteczka i okolic” Artur Bata). Nie chcę powtórzyć tu opisów, z którymi zapoznacie się dzięki tablicom ścieżki. Jednak w ramach wprowadzenia w zwiedzanie przytoczę tutaj kilka najważniejszych faktów, których moim zdaniem po prostu nie można pominąć poznając historię Jaślisk:

Początki Jaślisk

• Ogólnie rzecz biorąc, osadnictwo w tym obszarze istniało już w epoce kamienia, także epoce brązu. Bardzo niewiele jednak wiadomo o przedlokacyjnej średniowiecznej historii okolic wzgórza, na którym utworzono miasto.
• Z pewnością już przed lokacją miasteczka istniał trakt handlowy, którym sprowadzano z Węgier wino do Krosna, Jasła, a dalej Krakowa. W 1363r. król wydał przywilej lokacyjny Daliowej.
• Akt lokacji na prawie magdeburskim miasta Honstath (Wysokie Miasto, taka była wówczas nazwa tej miejscowości) wydał 28 stycznia 1366 r. Kazimierz Wielki.
• Kilkanaście lat później powstał pierwszy, drewniany kościół.
• Miasteczko było także siedzibą sądu grodzkiego, który miał nawet „prawo miecza” (zgodę na wykonywanie wyroków śmierci).

Państwo Biskupie – czas świetności

• Od 1434 r. Jaśliska stały się własnością biskupów przemyskich, stanowiły stolicę tzw. „klucza dóbr”, zwanego Państwem Biskupim.
• W 1474 Jaśliska zostały ograbione i spalone przez węgierskie wojska Tomasza Tharczaya. Ponieważ podobne ataki przeróżnych wojsk i band zdarzały się często, w dalszej historii pomijam większość z nich.
• W 1506 Jaśliska otrzymały od Aleksandra Jagiellończykazgodę na dwa doroczne jarmarki i cotygodniowe targi. Król ustanowił również w mieście komorę celną, z której część wpływów miała być obrócona na utrzymywanie w dobrym stanie traktu handlowego na Węgry. 
• W 1559 miasto otrzymało prawo składu winnego: kupcy wiozący wino z Węgier musieli je w Jaśliskach przez określony czas odpłatnie składować. 
• Mury miejskie budowano przez okres od początku XVI do I poł. XVIIw.
• Przez XVI-XVII wiek miasto kwitło. Położenie przy jednym z głównych traktów transkarpackich zapewniło dochód z handlu, zwłaszcza węgierskim winem. Rozwijało się także rzemiosło.
• W marcu 1657 r., po wzmocnieniu murów obronnych i baszt, Jaśliska odparły najazd wojsk Rakoczego.
• Jednak odtąd miasto stopniowo podupadało. Po gruntownej przebudowie na początku XIX w. traktu przez Przełęcz Dukielską, na który przeniosła się zdecydowana większość ruchu tranzytowego, miasto utraciło główny dochód.
• W 1848 r. zniesiony został zakaz osiedlania się w mieście ludności innych wyznań niż rzymskokatolickie.

Wieś z ambicją

• Wskutek tego śród mieszkańców pojawiła się m.in. ludność żydowska, co ożywiło trochę gospodarkę miejską. Niestety nie na tyle, by zapewnić rozkwit miasteczka.
• Na przełomie 1914 i 1915 r. toczyły się walki w okolicy wzniesień Kamarki i Kamiennej.
• W wyniku reformy w 1934 r. Jaśliska utraciły prawa miejskie.
• W czasie II wojny światowej w Jaśliskach znajdowała się placówka Armii Krajowej. Były także  ważnym punktem kurierskim na Słowację i dalej na Węgry. 
• We wrześniu 1944, w czasie Bitwy Dukielskiej, miejscowość przez pewien czas pozostawała w strefie frontowej.
• Do 1975 oraz od 2010 r. Jaśliska są siedzibą gminy (1976-2010 w granicach gminy Dukla). 

Zwiedzanie Jaślisk ścieżką historyczną

Rynek w Jaśliskach

Zwiedzanie Jaślisk zaczynamy od Rynku, stanowiącego centrum miejscowości. Zarówno tutejszy rynek, jak i trakty handlowe wykładane były kamieniem. Od fundacji miasta do dziś ma kształt zbliżony do trapezu, pierwotnie wymiarów 110 do 135 m na 67,5 do 90 m. Wciąż pełni funkcję społecznego centrum. Od maja do września w drugą niedzielę miesiąca organizowane są tu jarmarki staroci i rękodzieła.

Ratusz i piwnice

Pośrodku Rynku stoi „ratusz” – budynek postawiony na miejscu dawnego, zabytkowego murowanego Ratusza z ok. XVIII w. Został on rozebrany, gdyż zabrakło funduszy na jego wyremontowanie. Można go zobaczyć na starym filmie Jaśliska wczoraj i dziś. Prawdopodobnie już od XV w. istniał w tym miejscu podpiwniczony ratusz drewniany. Do 2022 roku stojący tu obecnie „bezstylowy” budynek był własnością prywatną, jednak obecnie jest już we władaniu gminy Jaśliska. Jaka przyszłość przed nim? Być może powróci do swojej oryginalnej funkcji. Ponadto, marzeniem wielu jest odrestaurowanie dwóch długich piwnic z co najmniej XVI w., które znajdują się pod ratuszem. Wraz z innymi zabytkowymi piwnicami pod budynkami wokół rynku stanowią one bardzo cenny zabytek, największą atrakcję Jaślisk. O możliwość zwiedzania piwnic najlepiej pytać w GOK.

Drewniana zabudowa

Zabytkowa drewniana zabudowa (punkt 2 na mapce) znajduje się przy uliczce prowadzącej do kościoła (4) pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej z XVIII w. Bez wątpienia kościół zasługuje na odrębny artykuł, nadmienię tylko, że pierwotnie był orientowany na wschód. Prezbiterium znajdowało się w miejscu obecnej kaplicy. Wracając do rzeczy, 3 domy podcieniowe zostały przeniesione do Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, gdzie niestety 1 z nich spłonął. Jednak wszystkie zostały odtworzone i obecnie stanowią część zabudowy Rynku Galicyjskiego.

Zabytkiem jest również stara plebania (3). W niej zgromadzone są cenne przedmioty tworzące muzeum parafialne. Czasami są tu organizowane wystawy sztuki. Natomiast w chacie uważanej za najstarszą, tzw. Róziówni (5), urządzono Muzeum Regionalne Kuźnia Tradycji. Zwiedzanie najlepiej umówić wcześniej telefonicznie (GOK). Na jej podwórku stoi słupek ścieżki historyczno-dydaktycznej (można podejść, bramka zamknięta tylko na drucik).

Obejrzawszy najstarszą część Jaślisk ruszamy na wschód wzdłuż południowej pierzei rynku. Pod nr 114/115 w dwudziestoleciu międzywojennym mieścił się posterunek straży granicznej (6). Dziś jest tam schronisko turystyczne „Zaścianek”. Następnie skręcamy w lewo wzdłuż wschodniej ściany rynku i mijamy po prawej pusty plac na rogu (7). Przed wojną mieściła się tam drewniana karczma z XIX w.

Ślady świetności

Wchodzimy w uliczkę wychodzącą z rogu rynku, aby dojść do punktu ścieżki w miejscu dawnej baszty w murach miejskich (8). Podziwiamy widok na położoną w dolinie Jasiołki wieś – Posadę Jaśliską, z kapliczką i krzyżem na wznoszącej się naprzeciwko Wierzchgórze. Wracając do Rynku możemy zajrzeć do otwartego wejścia do piwniczki z kolebkowym sklepieniem z łamanego kamienia, za domem umiejscowionym przy Rynku (9).

Następnie skręcamy w prawo, wzdłuż północnej pierzei Rynku. Naprzeciwko ratusza znajdował się prawdopodobnie dwór biskupi. Jednak nie jest to obecny budynek „starej szkoły” – zwany tak ze względu na funkcję, którą pełnił do lat dwutysięcznych. Niemniej, znajduje się pod nim kompleks kilku piwnic. Natomiast z rogu rynku odchodzi w prawo ślepa uliczka – dawniej prowadziła przez furtę w murze miasta oraz prawdopodobnie schody i kładkę do folwarku biskupiego nad Bielczą. Dalej idziemy prosto aż do następnego słupka ścieżki (11), położonego przy skrzyżowaniu, koło odnowionego pomnika „600-lecia praw miejskich Jaślisk”. W tym miejscu znajdowała się Brama Krakowska (zwana też Dalejowską – od miejscowości, do których prowadziły uliczki z miasta).

Możemy podejść do kapliczki „Na Szwedzkim Kurhanie” (12), gdzie jak głosi przekaz pochowano rycerza poległego w obronie Jaślisk w 1659 r. Faktycznie, w trakcie badań archeologicznych w 2018r. odkryto tam pochówek dorosłego lub młodocianego osobnika z XVI lub XVII wieku oraz kilku niemowląt z końca XVIII do poł. XIX wieku. Dzieciom towarzyszyły monety i fragmenty tkanin, a część z nich pochowano w naczyniach. Jak informuje tablica zabytku obok, tego typu obyczaje wiążą się z pochówkami dzieci nieochrzczonych. Stąd już bardzo blisko do cmentarza z kwaterą żołnierską (13) z 1915 r.

Wzdłuż murów miejskich

Później, od opomnika z orłem idziemy na południe wzdłuż linii dawnych murów miejskich. Po prawej mamy widok na cmentarz, cerkiew w Daliowej (14, stąd w razie potrzeby można skrótem dojść od pkt 14 do 2, wąskim przejściem, tzw. miedzuchem, między zabytkowymi domami do rynku). Następnie, przy skrzyżowaniu (15) na tyłach plebanii mijamy miejsce, gdzie znajdował się „szpital dla ubogich” (fundowany przez biskupów, wzmiankowany w 1596r.), już za murami miasta.

Kolejny punkt ścieżki znajduje się w miejscu dawnej Bramy Węgierskiej (16). Obok funkcjonowała komora celna, a ponadto zajazd kupiecki (za murami miejskimi). Jeszcze kawałek dalej (17) rozpościera się widok na górę Kamień nad Jaśliskami (Bieszczad). W końcu dochodzimy do miejsca (18) dawnej Bramy Lwowskiej (Sanockiej, Wolańskiej). Niżej widzimy już kapliczkę (ponkt końcowy) „Na górce”, w miejscu chowania niegdysiejszych straceńców. W środku znajduje się drewniany ołtarz z rzeźbą Boga Ojca. Stąd już tylko kilka kroków do agroturystyki „Pod Bieszczadem”, zwiedzanie Jaślisk można tu zakończyć.

Ścieżka historyczna – kto za tym stoi?

Ścieżkę przygotowało Stowarzyszenie Rozwoju Jaślisk i Okolic, które staramy się wspierać. Rysunki przedstawiające jak wyglądać mogła zabudowa Jaślisk około XVI wieku udostępnił badający tutejszą architekturę dr Marek Gransicki (tutaj znajdziecie jego pracę). Otwarcie ścieżki miało miejsce w maju 2022 roku. Ulotki z opisem i mapką ścieżki dostępne są do wypożyczenia m.in. w naszej agroturystyce.

ZAREZERWUJ NOCLEGI Pod Bieszczadem w Jaśliskach

Agroturystyka Pod Bieszczadem (strona główna)

Zwiedzanie Jaślisk – zobacz także:

Atrakcje Jaślisk i najbliższej okolicy – lista atrakcji i propozycji spacerów i bliskich wycieczek

Beskid Niski – co warto zobaczyć we wschodniej części – lista propozycji na dalsze wycieczki

Wkrótce zapraszam do artykułu Zwiedzanie Jaślisk – ścieżka filmowa.